Jan Blommaert
Het afgelopen jaar schreef ik twee bijdragen op deze blog, één over de diepere wortels van het sociale protest, een tweede over de crisis in Griekenland en de impact ervan op een groot deel van de publieke opinie.
In een recente bijdrage over de plotse opstoot van grassroots solidariteit in de hele EU volgde ik dezelfde lijn.
One crisis, three photos: how Europe started caring for refugees
Die lijn laat zich als volgt samenvatten. We hebben vele jaren achter de rug waarin een rechtse hegemonie zowat alle politieke thema’s domineerde, en dit zowel in beleid, media als in de publieke uitingen van de doorsnee burger. Wat die laatste betrof: die blonk doorgaans uit in gelatenheid en passiviteit. Dat stond in schril contrast met de rechts denkende burger, die een permanent vocaal overwicht had op de grote discussiefora. Zie bijvoorbeeld:
Die lawine van rechts verbaal geweld hield verband met de passiviteit van heel wat doorsnee burgers. Men heeft enerzijds weinig zin om publiek verrot te worden gescholden; het volume aan rechts geluid, anderzijds, schiep dan weer de indruk dat men alleen stond tegen een overweldigende rechtse meerderheid. Peilingen en andere propaganda-instrumenten (denk aan het begrip “grondstroom” in de N-VA retoriek, of het begrip “mainstream” in allerlei analyses) gaven volume aan deze indruk. Wij waren slechts een nietige minderheid in een poel van rechtse slogans.
Ik heb dit beeld nooit veel waardheid toegedicht. Jazeker, we leefden onder een rechts beleid, en jazeker, onze media spraken dat beleid heel graag naar de mond. Maar nee, dat betekent niet dat de Vlaamse geesten enkel in rechtse richting denken en voelen. En dat betekent nog minder dat dit een definitief gegeven is – het argument van De wever wanneer hij zijn eigen verkiezingsoverwinning als “historisch” wil voorstellen.
Ik leg dit even uit, en begin met de aanleiding voor mijn twijfels over de dichtheid van de Vlaamse rechtse “grondstroom”.
§§§
In 2004 publiceerde ik samen met een aantal collega’s (waaronder de betreurde Henk Meert) een boek getiteld “Van Balen tot Onthalen”.
http://zoeken.bibliotheek.be/detail/Henk-Meert/Van-balen-tot-onthalen-de-geografische-en//?itemid=|library/marc/vlacc|2788812
Het boek was het verslag van een onderzoek in opdracht van de Federale overheid naar attituden van burgers in verband met opvangcentra voor vluchtelingen. Het uitgangspunt daarvoor was dat burgers doorgaans uiterst afwijzend staan tegenover de inplanting van asielcentra in hun buurt, en de overheid wenste de factoren te kennen die hierbij een rol spelen.
Onze conclusie was lichtjes verrassend, ook voor onszelf. Ja, de aankondiging van een nieuw gepland asielcentrum zorgde zowat overal te lande voor negatieve reacties, vaak aangezwengeld door lokaal Vlaams Blok-activisme, en veelal met gebruik van echo’s uit die hoek, alsook van een uitgesproken negatieve berichtgeving over vluchtelingen in de media. Mensen reageerden, met andere woorden, binnen “formats” die hen al jaren waren aangereikt door de grote opiniekanonnen in het land. Van zodra een asielcentrum was ingepland zagen we echter een veel meer genuanceerd plaatje. Omwonenden hadden doorgaans niet de geringste moeite met het centrum en haar bewoners. Velen namen deel aan activiteiten die daar doorgingen, en sommigen gingen zelfs als vrijwilliger hulp bieden in die centra. Wel maakten mensen een onderscheid tussen “types” asielzoekers – er waren “goede” en “slechte” bij. De “slechte” waren jonge mannen uit Oost-Europa en de Kaukasus gekleed in zwarte lederen jassen; de “goede” waren Afrikaanse vrouwen en hun kinderen. Tegenover de eerste stereotype uitte men argwaan, tegenover de tweede hoorden we enkel onvoorwaardelijke sympathie en solidariteit.
Wat ik daaruit leerde was (a) dat de attituden van burgers, ook zij die “last hebben” (in het populaire taalgebruik) van asielzoekers in hun buurt, bijzonder genuanceerd zijn; (b) dat hun beginattitude doorgaans een negatieve attitude is die heel sterk is gebaseerd op mediaberichtgeving en politieke beeldvorming; (c) maar dat deze beginattitude snel verandert onder druk van bredere algemeen-menselijke ideeën over wie solidariteit “verdient” en wie niet. Duidelijke “slachtoffers” zoals Afrikaanse vrouwen en kinderen lokken positieve morele oordelen uit; jonge mannen uit Oost-Europa eerder negatieve; (d) eens die verandering is opgetreden worden aanvankelijk negatief ingestelde mensen snel grote en actieve verdedigers van asielcentra en hun bewoners.
Attitudenveranderingen zijn dus mogelijk, en bovendien blijken ze zich vanaf een bepaald punt los te maken van de “frames” die doorheen dominante vertogen worden opgelegd. Mensen verwerpen de mediaberichtgeving (onze respondenten zegden herhaaldelijk dat “de media niet weten waarover ze het hebben”) en vormen oordelen die hun basis hebben in grote morele categorieën, die dan ook dikwijls een absoluut karakter toegedicht krijgen (“het zijn ook maar mensen hé meneer”; “een kind is een kind”; “die mensen hebben al genoeg miserie gehad”). Daar eindigen dus die “grondstroom” en “mainstream”.
§§§
De wereld wordt niet vanzelf beter, en ze wordt zeker niet op één dag beter. Ik spring dus even tien jaar verder in de tijd, naar het najaar van 2014, begin november om precies te zijn. Ik bevind me dan op de hoek van het Brouckèreplein in Brussel aan een kleine stand van een tot dan toe nogal beperkte beweging, “Hart boven Hard”, en ik sta verbijsterd te kijken naar de grote syndicale betoging die voor mijn ogen passeert. Ik zie daar allerhande bevolkingsgroepen die men tevoren met geen kanon de straat op kreeg. Een enorme delegatie studenten leidt de stoet, en daarna volgen onder andere bejaarden van Ocra, jeugdbewegingen, kunstenaars, sans-papiers, Moslims, gematigde vrouwenorganisaties, noem maar op. Het eerder als optimistisch omschreven aantal van 80.000 betogers wordt die dag royaal overschreden – we stoppen met tellen bij 120.000 mansen, en duizenden raken zelfs niet tot Brussel vanwege een volledig in het honderd gelopen situatie in het Brussel-Noord station.
Ik zie daar dus plots vele duizenden mensen die niet georganiseerd waren, zich niet achter ordewoorden en afgesproken slogans scharen, maar optrekken met zelfgemaakte bordjes waarop – alweer – grote woorden staan: respect voor menselijkheid, rechtvaardigheid, vrede, solidariteit, een warme samenleving en niet de ijskoude neoliberale orde die men ons wil opdringen.
Een half jaar later, eind maart 2015, zie ik precies hetzelfde in Brussel. Het is metereologisch zowat de slechtste dag van het jaar, met ijskoude plensregen en snijdende wind. Zowat 20.000 mensen trotseren deze apocalyps om onder het banier van Hart boven Hard alweer de grote waarden en moreel-politieke principes te komen vertolken. Tussen beide momenten heeft Hart boven Hard ook duizenden mensen op straat gebracht om de grote syndicale betogingen van november en december 2014 te ondersteunen.
Hart boven Hard is vanuit het niets bliksemsnel een “grassroots” massabeweging geworden; ze groepeert mensen van zeer uiteenlopend pluimage en met diverse politiek-electorale voorkeuren. Dat los lijkende amalgaam heeft echter een heldere politieke orientatie: een verbeterde democratie, een warme samenleving. Waarnemers in de media nemen deze beweging aanvankelijk niet au sérieux – het duurt maanden vooraleer Hart boven Hard zelfs maar wordt vermeld in de massamedia – en ook de grote principes die mensen ronddragen worden afgedaan als vaag, diffuus en populistisch.
Dat kunnen ze best zijn, maar ze geven wel plotseling aan dat “politiek” van inhoud verschuift. Men wijst de “pragmatische” regeltjes- en maatregeltjespolitiek af, de ideologische stilstand die ermee gepaard gaat, de weigering om grote thema’s ernstig te bespreken terwijl men ze aanvalt door middel van honderden wetten en reglementen. Ze tonen dus aan dat een voordien inerte massa mensen zichzelf hebben gepolitiseerd, en een heel andere politiek voorstaan dan degene die door professionele politici als de enig mogelijke wordt voorgesteld.
Er is een tweede belangrijk punt. Die politisering verloopt buiten en zelfs tegen de dominante mediaberichtgeving. Zoals gezegd: de tienduizenden die in november 2014 door Brussel mee stapten waren niet in die richting gevoed door de massamedia, ze hadden zichzelf in beweging gezet via heel andere kanalen van informatie en communicatie – de sociale media. Meer nog: de massamedia blijken weinig effect te hebben op deze mensen. Wanneer de betoging van november uitloopt op rellen met de ordediensten geven de media en de politici vol gas, en wordt de berichtgeving uitsluitend gedomineerd door beelden van geweld en gevaar. In de aanloop naar de stakingen wordt dit nog dikker in de verf gezet. De Wever en Jambon waarschuwen de mensen met banbliksems dat ze geen enkele ordeverstoring zullen tolereren en de steden met zwaar uitgeruste politietroepen zullen bezetten. Het weerhoudt die mensen er niet van om op de stakingsdagen massaal deel te nemen aan de Fietseling, de piketten te gaan bezoeken, en deel te nemen aan meetings. (Kort daarop verschenen ook de gewapende para’s in het Antwerpse straatbeeld, en zelden leverde een ingreep van De Wever zoveel spot en hoongelach op).
De burger is dus veranderd, en wel in die zin dat de gebruikelijke propagandatechniek niet meer lijkt te werken. Een mediabombardement en boosaardig gegrom van politici blijken niet langer in de gewenste angst en passiviteit te resulteren, integendeel – het brengt volk op straat. En dat volk weet donders goed waarvoor het de straat op komt. Men kent de knelpunten, de standpunten en de mogelijke alternatieven. Het is de deskundige burger die zichzelf politiseert. Zie hierover het volgende stuk:
Feitenkennis wordt gekoppeld aan grote moreel-politieke beginselen. De uitkomst is een politieke klimaatverandering. En ze ontsnapt aan de klassieke controle en sturing, want ze hanteert haar eigen crowdsourced informatie en leeft in zelf ontwikkelde netwerken op sociale media.
§§§
Ik maak nu weer even een sprong, naar de zomer van 2015. Wanneer de Trojka met alle macht probeert de Griekse Syriza-regering te verpletteren gaat dit gepaard met een enorme opstoot aan protest, deze keer doorheen de hele EU. Ook hier gaat het niet over de details, wel over de grote dingen: democratie, vrijheid, soevereiniteit, anti-neoliberalisme, rechtvaardigheid. De EU verliest in juni-juli 2015 aan een sneltreinvaart het kleine beetje legitimiteit die het bij grote delen van de Europese bevolkingen had. De leiders van de lidstaten delen in de klappen.
En ook hier zien we dat de regeltjes niet meer gevolgd worden. Syriza wordt in juli door de Trojka effectief op de knieën gedwongen, en de Griekse hoop-bubbel spat brutaal uiteen. Maar zij die hoopten dat het opstandige deel van de bevolking in de EU daardoor wel definitief gedemoraliseerd zou wezen worden snel met de neus op de feiten gedrukt.
§§§
Want daar komt de vluchtelingencrisis. De EU en haar rechtse regeringen doen al jaren zowat alles om vluchtelingen buiten te houden, en zittende regeringen in de hele EU werden verkozen op basis van keiharde anti-migratiestandpunten. Een reeks schokkende beelden van lijdende vluchtelingen gaan echter viraal – alweer zijn de sociale media de grote motoren achter mobilisatie – en overal in de Unie staan grote groepen mensen op om net het tegenovergestelde te doen van datgene waarvoor hun regeringen beweren een mandaat te hebben.
Het internet barst van de kritische commentaren op het Europese vluchtelingenbeleid, en al wie kan post feiten die de massamedia hetzij niet vermelden, hetzij foutief weergeven.
De vluchtelingencrisis heeft een ontzettend polariserend effect. De gebruikelijke rechtse en racistische bagger neemt onvoorstelbare proporties aan. Maar deze keer is die bagger niet de allenheerser op de fora: er wordt effectief tegenwerk geleverd, er is een echt conflict in het publieke debat en duizenden Facebook “vriendschappen” moeten eraan geloven. De polarisering draait meteen rond (alweer) grote morele principes: menswaardigheid en gelijkwaardigheid versus racisme en bestraffing, dader versus slachtoffer, verantwoordelijkheid versus pragmatisme.
Net als bij de populariteit van Hart boven Hard, en analoog met wat we in ons onderzoek in 2004 vaststelden, maken mensen zich los van de dominante patronen in de publieke beeldvorming en vormen ze zelf een – moreel aangedreven – standpunt dat ze ontwikkelen in zelf ontwikkelde (online en offline) gemeenschappen. Wat haast toevallig begon is een politieke modus operandi geworden, en mensen worden er steeds meer ervaren en behendig in. We lijden zelf aan een Calimero-complex en denken snel dat als wij roepen, we minder luid klinken dan de tegenstrever, en dat hùn organisaties uiterst effectief zijn terwijl de onze niets voorstellen. Het is tijd om dat complex aan anderen over te laten.
§§§
De morele polarisering zorgt immers voor twee dingen. Eén: ze dwingt velen om kleur te bekennen. Groeperingen die niet bekend staan als actief pro-migrant uiten zich nu als pleibezorgers van een humaan opvangbeleid, vaak tegen de opstelling van hun eigen regeringen in.
Zowat 150 Bekende Nederlanders melden via de krant dat ze bereid zijn onderdak te bieden aan vluchtelingen. Bayern München (ook niet echt een progressief instituut) doneert een miljoen Euro aan steun en opvang voor vluchtelingen, en ook Real Madrid doet hetzelfde; in België gaan zelfs ondernemersorganisaties zoals VBO over tot een positief vertoog over vluchtelingen. Overal in de EU ontstaan ook spontane burgerbewegingen, alweer doorgaans via sociale media, die zich actief gaan bemoeien met de opvang van vluchtelingen. In eigen land onstaat de Facebook groep “We gaan naar Calais en we nemen mee…”, die op een paar weken tijd uitgroeit tot een grote organisatie die massa’s hulpgoederen naar de informele kampen rond Calais brengt. Wat de regering niet doet, doen wij wel – dit is de houding over de gehele Unie.
Twee, de media volgen deze beweging. Dit is ongemeen belangrijk omdat de media zich de laatste jaren over deze thema’s door alle mogelijke dingen hebben laten beïnvloeden, maar niet door de morele gevoeligheden van het volk. De media leiden dus niet, ze springen op de rijdende trein van een escalerende publieke opinie. In eigen land wordt het derde konvooi van de Calais-actiegroep plots een hoofdpunt in het VRT-nieuws; ook in andere landen zien we de plotse wisseling van “footing” in de massamedia.
Niet alleen de media volgen, ook de politiek volgt de ommezwaai. De Finse Eerste Minister Sipilä volgt het voorbeeld van vele andere Finnen (en Bekende Nederlanders) en verklaart dat hij asielzoekers in zijn privéwoonst wil opnemen; David Cameron – normaal de ijzervreter van het neoliberalisme – geeft toe aan de druk van de tabloids en wil nu duizenden Syrische vluchtelingen opnemen in zijn land; Merkel spreekt zich bij herhaling in zeer strenge bewoordingen uit tegen het racisme van het hartvochtige deel van haar bevolking; en de Hongaarse, Oostenrijkse en Duitse regeringen gaan plots een probleem oplossen dat ze liefst ongemoeid haddden gelaten.
Zelfs in eigen land ziet de bewaker van de extreemrechtse vleugel van de N-VA en (niet voor niets) Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken zich genoodzaakt op te treden als woordvoerder van de pro-vluchtelingenfractie – tégen de rabiaat-rechtse uitspraken van zijn steeds wanhopiger wordende partijbonzen in. Hij plukt daarbij de zure vruchten van zijn eigen enthousiaste inspanningen de afgelopen jaren om vluchtelingen in een zeer slecht daglicht te stellen: talloze N-VA burgemeesters, De Wever uiteraard op kop, verklaren zich niet geroepen om hun vriend Theo ter wille te zijn.
Die arme Theo Francken toch. Over de Staatssecretaris voor Onbeperkbare Instroom
Voorhoede en achterhoede zijn hier van plaats gewisseld. Enkele maanden terug was een uitspraak van De Wever – eender welke uitspraak – nog een duidelijke richtingaanwijzer voor de politiek en de media, en had ze een verlammend effect op de publieke opinie. Vandaag is ze een bespottelijk achterhoedegevecht, op een steeds verder krimpend draagvlak want steeds verder verwijderd van wat grotere delen van de bevolking echt beweegt. Zelfs zijn eigen mandatarissen kunnen er niets mee aanvangen in hun beleid. Hij klinkt nu, en hij is, steeds meer marginaal, irrelevant en defensief – hij is het initiatief in het publieke debat over dit thema volledig kwijt. Homans, Francken en Jambon eveneens.
Noteer dat men bij De Wever nogal vaak het vermoeden lijkt te hebben dat er achter kletskoek zoals “de absorptiecapaciteit van Antwerpen is bereikt” of “een dode kleuter is niet onze schuld” een briljante taktiek schuilt en dat zo’n uitspraak hem telkens weer voordeel oplevert. Zowat alle feiten wijzen op het tegendeel. We lijden collectief aan een pathologische overschatting van die man, want bijzonder veel van zijn uitspraken zijn ingegeven door paniekerig brandjes-blussen en gericht tot louter partij-interne fracties, niet door de intelligentie van de grote politieke schaker die ook het spel van z’n tegenstrever beheerst.
§§§
Zijn dit allemaal grote wijzigingen? Neen. Zien we een radicale ommezwaai in de dominante ideologische oriëntatie in dit land? Neen. Is de wereld al ten goede veranderd? Neen. Het gaat hier om relatief kleine veranderingen, en die veranderingen garanderen op zich geen enkele mogelijke politieke uitkomst.
Maar het feit dat niet alles gebeurt betekent niet dat er niets gebeurt. En ook al gaat het om relatief kleine groepen die zich nu in beweging zetten, ze waren tevoren op geen enkele wijze te bewegen. En daarnaast, de manier waarop dit gebeurt is fundamenteel anders dan vroeger: de bewegingen-van-onderuit hanteren hier, zowel als elders, een andere politieke “software”, bij wijze van spreken. Ze verschuiven het politieke vertoog van kleine en praktische zaken naar grote moreel-politieke principes. Die laatste zijn voor vele mensen van bijzonder, haast absoluut belang, en dat is waarom ook mensen die zich voor geen enkele partij wensen in te zetten nu plots de straat optrekken, immuun blijken voor de donderpreken van hun media en burgemeesters, en mee gaan betogen of hun wagen vol spullen laden en ermee naar een vluchtelingenkamp in een aangrenzend land rijden. En dat ze dat blijven doen, blijven werken aan de versteviging van hun netwerken en gemeenschappen, niet bij de eerste tegenslag in het vertrouwde “het lost toch allemaal niks op” terugkruipen, en zelfs hun politici en journalisten in een andere richting duwen. Met elke nieuwe actie worden die netwerken ook groter, solider, “dikker” en effectiever – toevallig ontstane groepjes worden stilaan echte organisaties en bewegingen.
Dit is dus een klimaatsverandering: traag en niet altijd even duidelijk, en doorgaans enkel op te merken bij momenten die we als uitzonderlijk ervaren. Maar onomkeerbaar en niet te repareren met kleine lapmiddelen. De samenleving warmt geleidelijk aan op, en niet voor De Wever, wel voor de mensen die hij uitspuwt, voor de slachtoffers van het soort samenleving die hij voorstaat. De wereld wordt niet vanzelf beter, onze politici blijken wat dat betreft ook niet de beste plannen te hebben; en het is dus goed dat groeiende aantallen mensen er zelf hun handen aan willen vuil maken. Als de wereld nu nog niet beter geworden is, dan zijn er nu wel betere voorwaarden om het te doen.
Jan Blommaert (en z'n gedachten) 
Reblogged this on De Nieuwe Socialist.